TÌM HIỂU ĐỊA DANH: HÒN NGANG - PHÚ YÊN

  
     Hòn Ngang nằm chênh chếch từ đông sang tây thị trấn Củng Sơn, Hòn Ngang dài hơn cây số, cao chừng 35m, Trước kia núi có nhiều cây rậm rạp nhưng dân làm phân chia thành những khoảng nhỏ trồng các cây lương thực ngắn ngày.
Phía Đông núi thoai thoải, phố xá nhà cửa xây dựng đẹp đẽ, khang trang. Trước năm 1945 và trong hai cuộc chiến tranh giữ nước, dưới chân Hòn Ngang dân ở rải rác, chỉ trong 25 năm nay đã trở thành huyện lỵ khang trang.
     Phia Tây Hòn Ngang mật độ dân còn thấp, thế nhưng sự phát triển ngày một mở rộng trở thành thị trấn Củng Sơn giầu có của huyện lỵ miền núi Sơn Hòa.
     Củng Sơn nguyên là thôn Phước Sơn thuộc tổng Thượng huyện Đồng Xuân. Đông và Bắc giáp thôn An Hội Tân Lập, Tây giáp suối Thá, Nam giáp sông Đà Rằng. Năm 1832 vua Minh Mạng chia lại đơn vị hành chánh. Huyện Tuy Hòa mở ra phía Bắc sông Đà Rằng bao gồm làng Củng sơn thuộc tổng Hòa Bình.
     Năm 1899, Thành Thái thứ 11, huyện Sơn Hòa được thành lập, Củng Sơn là huyện lỵ thuộc tổng Sơn Bình. Đến tháng 8/1945, Ủy ban Nhân dân Cách mạng lâm thời gọi Sơn Hòa là huyện Quang Trung và tên tỉnh là Cao Thắng. Đến tháng 10/1945 Công binh xưởng Phú Yên xây dựng tại Phú Yên có tên là Cao Thắng sau chuyển về Triêm Đức xã Xuân Quang, Đồng Xuân rồi lại chuyển cho Trung đoàn 83 đóng ở Hòa Mỹ Tuy Hòa. Năm 1946, làng Củng Sơn cùng với Tịnh Sơn thành xã Cộng Hòa.
     Ngày nay, thị trấn Củng Sơn đông giáp xã Sơn Hà, tây giáp xã Ea Chà Rang, nam giáp huyện Sông Hinh, bắc giáp xã Suối Bạc, diện tích 22,21km2, có 4 thôn là : Đông Hòa, Tây Hòa, Trung Hòa và Tịnh Sơn, dân số 10.078 người. Thị trấn còn có hồ Suối Bùn xây dựng năm 1984 sức chứa 374.450m3 tưới 3.000 ha  ruộng lúa và trạm bơm ở Tây Hòa. Xóm vườn ở Đông Hòa trồng thơm, mít, cau, trầu, cam, bưởi…Cam Củng Sơn không nhiều nhưng nổi tiếng.


     Chợ Củng Sơn ban đầu có tên Chợ Đồn nơi giao lưu giữa đồng bằng và miền núi, giữa đồng bào Kinh và Thượng trước đây. Đặc biệt chợ Củng Sơn bán cá sông cặp gắp nướng. Trước năm 1945, nhà thương Củng Sơn do một y tá trông coi, từ năm 1954 có bệnh xá với một cán sự y tế phụ trách. Hiện nay bệnh viện đã có 10 bác sĩ và 88 cán bộ chuyên môn.
     Nhà dây thép ( Bưu điện) Củng Sơn lúc đầu bằng tranh tre, trước năm 1975 chưa có hệ thống điện thoại, hiện nay hệ thống điện thoại rộng khắp đến các xã.
     Củng Sơn có đình làng, có chùa Sắc Tứ Phước Sơn ở thôn Đông Hòa và nhà thờ Tịnh Sơn.
Thời Nho học, Củng Sơn có hai vị cử nhân là ông Đặng Châu Khoa ( khoa Ất Dậu, Hàm Nghi nguyên niên tại trường thi Bình Định) và em là Đặng Lang ( khoa Bính Ngọ Thành Thái 18, tại trường thi Bình Định).
     Năm 1920 có trưởng Sơ học ba lớp đồng ấu, dự bị và sơ đẳng. Đầu năm 1956 mới có trường tiểu học 5 lớp, năm 1966 có trường Trung học đệ nhất cấp, hiện nay có trường cấp 2, 3 Phan Bội Châu và một trường thanh niên dân tộc nội trú. Từ năm 1974 đã có ông Thái Văn Châu người làng Củng Sơn đậu Y khoa Bác sĩ, là người tốt nghiệp Đại học đầu tiên của huyện.
     Ở Củng Sơn trước đây có nhóm hát của Ông Chức Chuột, sau đó là ông Bầu Bảy và ông Lý Đỗ. Các ông Lê Uyển ( dạy học), Nguyễn Trọng Khương 9 dạy học sau là Lý trưởng), Hoàng Gia Bửu, Trần Đức Ca ( nhà thơ), Đinh Quý Cu, Bùi Khắc Thiệt ( làm báo) là người tân học.