THIÊN 17: Trị bệnh Ẩu thổ, uế, hạ lợi

ĐIỀU 1
Người vốn có chứng nôn mửa lại có nhọt mủ, không được trị nôn mửa. Mủ hết thì bệnh sẽ khỏi.

ĐIỀU 2
Trước nôn rồi khát, đó là muốn giải, trước khát rồi nôn, là vì dưới Tâm có chi ẩm. Đó là thuộc chứng Ẩm. Người nôn mửa kinh niên vốn khát, nay lại không khát, vì dưới Tâm có chi ẩm. Đó là thuộc chứng chi ẩm.

ĐIỀU 3
Hỏi  Người bệnh mạch Sác, Sác là nhiệt, đáng lẽ phải có chứng tiêu cốc, đòi uống, nhưng lại nôn mửa là tại sao ?
Thầy nói:  Vì dùng phép phát hãn, khiến cho dương yếu, Cách khí hư, mạch lại Sác. Sác là khách nhiệt, không thể tiêu cốc, vì trong Vị hư hàn.Mạch Huyền là hư vậy, Vỵ khí không dư, sáng ăn vào, chiều thổ, biến thành chứng phản Vị. Hàn ở trên, thầy thuốc lại dùng phép hạ, khiến cho mạch trở lại Huyền, cho nên gọi là hư.

ĐIỀU 4
Thốn khẩu mạch Vi mà Sác, Vi thì  không có khí, không khí thì  vinh hư, vinh hư thì  huyết không đủ, huyết không đủ thì  trong ngực lạnh.

ĐIỀU 5
Phu dương mạch Phù mà Sáp, Phù thì  là hư, Sáp thì  thương Tỳ, Tỳ thương thì  không kiện vận được, sáng ăn, chiều nôn ra, chiều ăn, sáng nôn ra, thức ăn cũ không hóa, gọi là chứng Phản Vị. Mạch Khẩn mà Sác, bệnh khó trị.

ĐIỀU 6
Người bệnh muốn thổ, không thể dùng phép hạ.

ĐIỀU 7
Nấc cục mà bụng đầy, xem đại, tiểu tiện, biết bộ phận nào không lợi, ghiúp cho lợi đi thì khỏi bệnh.

ĐIỀU 8
Hạ mà hung đầy, Thù Du Thang chủ về bệnh ấy.
 
THÙ DU THANG
            Ngô thù du  1 thăng, Nhân sâm  3 lượng, Sinh khương 6 lượng,   Đại táo  12 quả
Sắc với 5 thăng nước, còn 3 thăng, uống nóng 7 hợp, ngày 3 lần.

ĐIỀU 9
Nôn khan, thổ ra bọt dãi, đầu đau, Thù Du Thang chủ về bệnh ấy.
 
THÙ DU THANG
            Ngô thù du  1 thăng, Nhân sâm  3 lượng, Sinh khương 6 lượng,   Đại táo  12 quả
Sắc với 5 thăng nước, còn 3 thăng, uống nóng 7 hợp, ngày 3 lần.

ĐIỀU 10
Ụa mà ruột kêu, dưới Tâm bỉ, Bán Hạ Tả Tâm Thang chủ về bệnh ấy.
 
BÁN HẠ TẢ TÂM THANG
            Bán hạ (rửa)  nửa thăng                         Hoàng cầm  3 lượng
            Can khương 3 lượng                             Nhân sâm  3 lượng
            Hoàng liên  1 lượng                               Đại táo  12 quả
            Cam thảo (nướng)  2 lượng
            Dùng 1 đấu nước, sắc còn 6 thăng, bỏ bã, lại sắc còn 3 thăng, uống nóng 1 thăng, ngày uống 3 lần.

ĐIỀU 11
Nôn khan mà lợi, Hoàng Cầm Gia Bán Hạ Sinh Khương Thang chủ về bệnh ấy.
 
HOÀNG CẦM GIA BÁN HẠ SINH KHƯƠNG THANG
            Hoàng cầm  3 lượng                              Cam thảo (nướng)  2 lượng
            Thược dược  2 lượng                            Bán hạ  nửa thăng
            Sinh khương 3 lượng                             Đại táo  12 quả
            Dùng 1 đấu nước, sắc còn 3 thăng, bỏ bã, uống nóng 1 thăng, ngày 2 lần, đêm 1 lần.

ĐIỀU 12
Các chứng nôn mửa, thức ăn không xuống được, dùng bài Tiểu Bán Hạ Thang.
 
TIỂU BÁN HẠ THANG
            Bán hạ  1 thăng                         Sinh khương nửa thăng
            Dùng 7 thăng nước, sắc còn 1 thăng rưỡi, chia 2 lần, uống nóng.

ĐIỀU 13
Ẩu thổ mà bệnh ở trên cách, sau đó muốn uống nước, là bệnh giải, mau chóng cho uống nước. Muốn uống nước, dùng bài Trư Linh Thang.
 
TRƯ LINH THANG
            Trư linh - Phục linh - Bạch truật lượng bằng nhau
            Tán bột, uống 1 muỗng, ngày 3 lần.

ĐIỀU 14
Nôn mửa mà mạch Nhược, tiểu tiện thông, mình có hơi nhiệt, thấy Quyết, khó trị. Tứ Nghịch Thang Chủ về bệnh ấy.
 
TỨ NGHỊCH THANG
            Phụ tử (sống)  1 củ                    Can khương 1 lượng rưỡi
            Cam thảo (nướng)  2 lượng
            Dùng 3 thăng nước, sắc còn 1 thăng 2 hợp , bỏ bã, phân uống nóng 2 lần. Người mạnh có thể dùng Đại Phụ tử 1 củ, Can cương 3 lượng.

ĐIỀU 15
Nôn mà phát sốt, Tiểu Sài Hồ Thang chủ về bệnh ấy.
 
TIỂU SÀI HỒ THANG PHƯƠNG
            Sài hồ  nửa cân                         Hoàng cầm  3 lượng
            Nhân sâm  3 lượng                    Cam thảo  3 lượng
            Bán hạ  nửa cân                        Sinh khương 3 lượng
            Đại táo  12 quả
            Dùng 1 đấu 2 thăng nước, sắc còn 6 thăng, bỏ bã, lại sắc còn 3 thăng, uống nóng 1 thăng, ngày uống 3 lần.

ĐIỀU 16
Phản Vị, Ẩu thổ, Đại Bán Hạ Thang chủ về bệnh ấy.
            “Thiên Kim” viết:   Trị phản Vỵ không nạp được đồ ăn, ăn vào thổ ngay.
            “Ngoại Đài” viết:  Trị nôn, dưới Tâm bỉ, cứng.
 
ĐẠI BÁN HẠ THANG
            Bán hạ (rửa)  2 thăng     Nhân sâm  3 lượng  Bạch truật  1 thăng
            3 vị trên dùng 1 đấu 2 thăng nước, hòa mật vào, đánh 240 lần, sắc thuốc, lấy 2 thăng rưỡi, uống nóng 1 thăng, phần còn lại uống lần thứ 2.

ĐIỀU 17
Ăn xong thì nôn  ngay, Đại Hoàng Cam Thảo Thang chủ về bệnh ấy.
 
ĐẠI HOÀNG CAM THẢO THANG
            Đại hoàng  4 lượng                    Cam thảo  1 lượng
            Sắc với 3 thăng nước, còn 1 thăng, chia làm  2 lần, uống nóng.

ĐIỀU 18
Phản Vỵ, nôn mà khát muốn uống nước, Phục Linh Trạch Tả Thang chủ về bệnh ấy.
            .
PHỤC LINH TRẠCH TẢ THANG
            Phục linh  nửa cân                     Trạch tả  4 lượng
            Cam thảo  2 lượng                     Quế chi  2 lượng
            Bạch truật  3 lượng                    Sinh khương 4 lượng
            Dùng 1 đấu nước sắc còn 3 thăng, cho Trạch tả vào, sắc còn 2 thăng rưỡi, uống nóng 8 hợp, ngày 3 lần.

ĐIỀU 19
Thổ rồi, khát muốn được nước, mà tham uống, Văn Cáp Thang chủ về bệnh ấy.
Bài này cũng trị chứng vi phong, mạch Khẩn, đầu đau.
VĂN CÁP THANG
            Văn cáp  5 lượng                       Ma hoàng  3 lượng
            Cam thảo  3 lượng                     Sinh khương 3 lượng
            Thạch cao  5 lượng                    Hạnh nhân  50 hạt
            Đại táo  12 quả
Dùng 6 thăng nước, sắc còn 2 thăng, uống nóng 1 thăng, mồ hôi ra thì khỏi bệnh.

ĐIỀU 20
Nôn khan, thổ nghịch, thổ ra bọt dãi, Bán Hạ Can Khương Tán chủ về bệnh ấy.
BÁN HẠ CAN KHƯƠNG TÁN
            Bán hạ               Can khương, lượng bằng nhau.
            Tán bột, lấy 1 muỗng, sắc với 1 thăng rưỡi tương thủy, còn 7 hợp, uống hết 1 lần.

ĐIỀU 21
Người bệnh trong bụng tựa như suyễn, không suyễn tựa như ói, không ói, tựa như nấc, không nấc, tự biết trong hung phiền muộn đến cực độ, có cảm giác không chịu nổi. Sinh Khương  Bán Hạ Thang chủ về bệnh ấy.
 
SINH KHƯƠNG  BÁN HẠ THANG 
            Bán hạ  nửa thăng                     Sinh khương trấp  1 thăng
            Sắc Bán hạ với 3 thăng nước, còn 2 thăng, cho Sinh khương trấp vào, sắc còn 1 thăng rưỡi, để hơi nguội, chia làm 4 lần uống, ngày 3, đêm 1. Dứt được thì ngừng uống.

ĐIỀU 22
Ói khan, nấc, nếu tay chân quyết, Quất Bì Thang chủ về bệnh ấy.
 
QUẤT BÌ THANG
            Quất bì  4 lượng                        Sinh khương nửa cân
            Sắc với 7 thăng nước còn 3 thăng, uống nóng 1 thăng, thuốc xuống họng là khỏi lành.

ĐIỀU 23
Nôn nghịch, Quất Bì Trúc Nhự Thang chủ về bệnh ấy.
 
QUẤT BÌ TRÚC NHỰ THANG
            Quất bì  2 cân                Trúc nhự  2 cân
            Nhân sâm  1 lượng        Cam thảo  5 lượng
            Sinh khương nửa cân    Đại táo  30 quả
            Dùng 1 đấu nước, sắc còn 2 thăng, ngày uống 3 lần.

ĐIỀU 24
6 phủ, khí tuyệt ở ngoài, tay chân lạnh, khí nghịch lên, ống chân rút lại. Năm tạng, khí tuyệt bên trong, đi tiêu không cầm, nếu dùng phép hạ mạnh, tay chân sẽ tê dại.

ĐIỀU 25
Tiêu chảy, mạch Trầm, Huyền thì phần dưới nặng nề. Mạch Đại là bệnh chưa ngưng, mạch Vi, Nhược, Sác là muốn tự ngừng, tuy phát nhiệt, nhưng không chết.

ĐIỀU 26
Hạ lợi, tay chân quyết lạnh, không có mạch, cứu mà người bệnh không thấy ấm lại. Nếu mạch không phục hồi trở lại, mà lại hơi bị suyễn là chết. Mạch của Thiếu âm thua mạch của Phu dương là thuận.

ĐIỀU 27
Hạ lợi, có hơi sốt mà khát, mạch Nhược là bệnh tự khỏi.

ĐIỀU 28
Hạ lợi, mạch Sác, có hơi nhiệt, hãn ra, giờ tự lành. Nếu mạch Khẩn là bệnh chưa giải.

ĐIỀU 29
Hạ lợi, mạch Sác mà khát là tự khỏi. Nếu xem mạch không bớt, thì sẽ  tiêu ra máu mủ, vì có nhiệt cho nên như vậy.

ĐIỀU 30
Hạ lợi, mà mạch lại Huyền, phát nhiệt, mình ra mồ hôi là bệnh tự khỏi.

ĐIỀU 31
Hạ lợi mà mất khí, nên cho lợi tiểu tiện.

ĐIỀU 32
Hạ lợi, mạch bộ thốn lại Phù, Sác, mạch bộ Xích mạch tự Sáp thì sẽ  tiêu ra mủ máu.

ĐIỀU 33
Hạ lợi thanh cốc (tiêu chảy phân sống), không thể dùng phép công biểu được, nếu  mồ hôi  ra thì sẽ bị trướng đầy.

ĐIỀU 34
Hạ lợi, mạch Trầm mà Trì, người bệnh mặt hơi đỏ, mình có hơi nhiệt, hạ lợi thanh cốc, sẽ bị chứng uất mạo (trên đầu nặng như đội cái gì, trong ngực bứt rứt), mồ hôi ra thì bệnh giải, bệnh nhân sẽ hơi bị quyết.. Sở dĩ như vậy là vì trên mặt hơi có dương mà bên dưới hư.

ĐIỀU 35
Hạ lợi rồi mạch tuyệt, tay chân quyết lãnh, 1 ngày, 1 đêm mạch trở lại, tay chân ấm là sống, mạch không trở lại là chết.

ĐIỀU 36
Hạ lợi, bụng trướng đầy, thân thể đau nhức, trước tiên nên ôn lý, sau đó mới công biểu. Ôn lý nên dùng Tứ Nghịch Thang, công biểu nên dùng Quế Chi Thang.
QUẾ CHI THANG 
            Quế chi (bỏ vỏ)  3 lượng                         Thược dược  3 lượng
            Cam thảo  2 lượng                                 Sinh khương 3 lượng
            Đại táo  12 quả
            5 vị trên xé ra, dùng 7 thăng nước, sắc lửa nhỏ lấy 3 thăng, bỏ bã, uống vừa ấm 1 thăng, uống rồi một lát ăn cháo loãng 1 thăng, đắp chăn 1 lúc, khắp mình hơi ra mồ hôi là tốt, không nên cho ra dầm dề như nước, nếu uống 1 lần, ra mồ hôi, bệnh bớt, thì  không uống phần còn lại.

ĐIỀU 37
            Hạ lợi, 3 bộ mạch đều bình, đè tay vào vùng dưới tim thấy cứng, dùng phép  hạ ngay, dùng Đại Thừa Khí Thang.
Đại Thừa Khí Thang
 
            Đại hoàng  4 lượng (rửa rượu)                Hậu phác  1/2 cân (nướng bỏ vỏ)
            Chỉ thực  5 quả (nướng)             Mang tiêu  3 hợp 
            Dùng 1 đấu nước, sắc với Hậu phác và Chỉ thực, còn 5 thăng, bỏ bã, cho Đại hoàng vào sắc còn 2 thăng, bỏ bã, cho Mang tiêu vào, sôi vài dạo, uống nóng 2 lần, thấy hạ được thì không uống nữa.

ĐIỀU 38
Hạ lợi, mạch Trì mà Hoạt là bệnh thực. Tiêu chảy chưa muốn ngừng, nên dùng phép hạ ngay, nên dùng Đại Thừa Khí Thang.
Đại Thừa Khí Thang
 
            Đại hoàng  4 lượng (rửa rượu)                Hậu phác  1/2 cân (nướng bỏ vỏ)
            Chỉ thực  5 quả (nướng)             Mang tiêu  3 hợp 
            Dùng 1 đấu nước, sắc với Hậu phác và Chỉ thực, còn 5 thăng, bỏ bã, cho Đại hoàng vào sắc còn 2 thăng, bỏ bã, cho Mang tiêu vào, sôi vài dạo, uống nóng 2 lần, thấy hạ được thì không uống nữa.

ĐIỀU 39
Tiêu chảy mà mạch Hoạt, nên tống khứ nó đi, dùng phép hạ thì khỏi. Nên dùng Đại Thừa Khí Thang.
Đại Thừa Khí Thang
 
            Đại hoàng  4 lượng (rửa rượu)                Hậu phác  1/2 cân (nướng bỏ vỏ)
            Chỉ thực  5 quả (nướng)             Mang tiêu  3 hợp 
            Dùng 1 đấu nước, sắc với Hậu phác và Chỉ thực, còn 5 thăng, bỏ bã, cho Đại hoàng vào sắc còn 2 thăng, bỏ bã, cho Mang tiêu vào, sôi vài dạo, uống nóng 2 lần, thấy hạ được thì không uống nữa.

ĐIỀU 40
Tiêu chảy đã bớt, đến thời  kỳ nào đó phát trở lại, vì bệnh chưa hết, nên dùng phép hạ, dùng bài Đại Thừa Khí Thang.
Đại Thừa Khí Thang
 
            Đại hoàng  4 lượng (rửa rượu)                Hậu phác  1/2 cân (nướng bỏ vỏ)
            Chỉ thực  5 quả (nướng)             Mang tiêu  3 hợp 
            Dùng 1 đấu nước, sắc với Hậu phác và Chỉ thực, còn 5 thăng, bỏ bã, cho Đại hoàng vào sắc còn 2 thăng, bỏ bã, cho Mang tiêu vào, sôi vài dạo, uống nóng 2 lần, thấy hạ được thì không uống nữa.


ĐIỀU 41
Tiêu chảy, nói xàm, phân khô cứng, Tiểu Thừa Khí Thang chủ về bệnh ấy.
TIỂU THỪA KHÍ THANG
            Đại hoàng  4 lượng    Hậu phác (nướng)  3 lượng  Chỉ thực (thứ lớn, nướng)  3 quả
            Sắc với 6 thăng nước, còn 4 thăng 2 hợp, bỏ bã, chia làm 2 lần, uống nóng. Đi tiêu được thì  thôi.

ĐIỀU 42
Tiêu chảy, tiêu ra máu mủ, Đào Hoa Thang chủ về bệnh ấy.
Đào Hoa Thang
Xích thạch chi 1 cân (nửa để nguyên, nửa tán nhuyễn), Can khương 1 lượng, Ngạnh mễ 1 thăng.
Sắc với 7 thăng nước cho chín gạo là được, bỏ bã, lấy 7 cáp trộn với 1 thìa bột Xích thạch chi, uống ấm, ngày 3 lần. nếu uống lần đầu đã khỏi thì không uống nữa.

ĐIỀU 43
Nhiệt lỵ hạ trọng, Bạch Đầu Ông Thang chủ về bệnh ấy.
BẠCH ĐẦU ÔNG THANG
            Bạch đầu ông  2 lượng               Hoàng tiên  3 lượng
            Hoàng Bá  3 lượng                     Trần bì  3 lượng
            Dùng 7 thăng nước, sắc còn 2 thăng, bỏ bã, uống nóng 1 thăng, không bớt, lại uống.

ĐIỀU 44
Tiêu chảy rồi lại phiền, đè tay vào dưới Tâm mềm, là hư phiền , Chi Tử Xị Thang chủ về bệnh ấy.
CHI TỬ XỊ THANG
            Chi tử  14 quả               Hương xịị (bọc vải)  4 hợp  
            Sắc Chi tử trước với 4 thăng nước, còn 2 thăng rưỡi, cho Hương xị vào sắc còn 1,5 thăng, chia làm 3 lần uống nóng, thổ được thì  thôi.

ĐIỀU 45
Tiêu chảy thanh cốc, trong hàn, ngoài nhiệt, hạn ra mà Quyết. Thông Mạch Tứ Nghịch Thang chủ về bệnh ấy.
 
THÔNG MẠCH TỨ NGHỊCH THANG 
            Phụ tử (Thứ lớn, để sống)  1 củ, Cam thảo (nướng)  2 lượng, Can khương 3 lượng (người khoẻ 4 lượng).
            Sắc với 3 thăng nước còn 1 thăng 2 hợp, bỏ bã, chia 2 lần, uống nóng.

ĐIỀU 46
Tiêu chảy, Phế đau, Tử Sâm Thang chủ về bệnh ấy.
 
TỬ SÂM THANG
            Tử sâm  nửa cân                       Cam thảo  3 lượng
            Sắc Tử sâm trước với 5 thăng nước còn 2 thăng. Cho Cam thảo vào sắc còn 1,5 thăng, chia làm 3 lần, uống nóng.

ĐIỀU 47
Khí lợi (khí thoát theo đường đại tiện ra ngoài), Kha Lê Lặc Tán chủ về bệnh ấy.
 
KHA LÊ LẶC TÁN
            Kha lê lặc  10 quả (lùi)
            Tán bột, hòa nước cháo uống, uống 1 hơi.
PHỤ PHƯƠNG
            + Tiểu Thừa Khí Thang  (Thiên Kim Dực): Trị đại tiện không thông, ói luôn, nói xàm.
            + Hoàng Cầm Thang (Ngoại Đài Bí Yếu): Trị nôn khan, tiêu chảy.
            Hoàng cầm  2 lượng                  Nhân sâm  2 lượng
            Càn dương  2 lượng                  Quế chi  1 lượng
            Đại táo  12 quả              Bán hạ  nửa thăng
            Dùng 7 thăng nước, sắc còn 3 thăng, phân 3, uống nóng.