TÌM HIỂU ĐỊA DANH: ĐẬP ĐỒNG CAM - PHÚ YÊN

 
     Thượng nguồn Sông Ba, Đà Rằng đầu thế kỷ XX có xây dựng đập Đồng Cam. Đây là một công trình quy mô, lấy nước Sông Ba tưới cho hai vạn hecta đồng lúa Tuy Hòa.
     Đồng Tuy Hòa do phù sa sông Đà Rằng bồi đắp lên. Thuở xa xưa cánh đồng này là biển cả. Dấu vết còn lại như Gành Đá thôn Mỹ Hòa, xã Hòa Thắng, đồi cát trắng thôn Mỹ Thạnh xã Hòa Phong, Gành Bà thôn Phước Thành ( đối diện Dinh Ông xã Hòa Định, phía Nam sông Đà Rằng)…Qua năm tháng không rõ là bao lâu, phù sa bồi dần thành những cánh đồng , dân cư về sinh sống xây dựng thành làng xóm. Mỗi làng có lũy tre bao bọc xung quanh trông tựa những hòn đảo ngoài biển khơi. Dân chúng khai hoang, vỡ hóa làm thành các thửa ruộng cấy lúa, trồng ngô sinh sống. Đồng Tuy Hòa thời bấy giờ chỉ làm một vụ ăn nước trời, đến mùa nắng ruộng khô nức nẻ, không trồng thêm hoa màu phụ được, nên mức sống người dân rất thấp.
Đến năm 1923 khởi công xây dựng đập Đồng Cam, đến năm 1931 hoàn thành đập, năm 1932 hoàn thành kênh mương và khánh thành, tháng 11 năm 1933 Bảo Đại đến thăm đập Đồng Cam.
     Đây là một công trình quy mô, được các kỹ sư người Pháp thiết kế và dân phu từ khắp nơi đưa về, với số lượng đông đảo xây dựng. Đập dài 688m, cao 22,4m so với mặt nước biển, chiều dài hệ thống kênh mương khoảng 200Km. Kinh phí xây dựng 2,1 triệu đồng Đông dương tương đương 262.000 tấn thóc.
     Một thời gian kỷ lục 10 năm, đập Đồng Cam được hoàn thành, đưa nước sông Đà Rằng theo hệ thống nông giang vào ruộng, nông dân cấy lúa 2 vụ vùng đất trở nên trù phú , giàu có.
     Việc xây dựng công trình trải qua bao nhiêu gian khó, tốn mồ hôi và xương máu. Tuy nhiên "  việc xây con đê này rất khó, vì nơi này lam sơn chướng khí. Các viên kỹ sư, giám thị người Pháp và những thầu khoán cùng công nhân An Nam đều phải sinh hoạt một cách hết sức nguy hiểm. Nhà nào người nấy đều lo sợ ma thiêng nước độc"…
     Đã hai phần ba thế kỷ, đồng lúa Tuy Hòa mỗi năm được phù sa sông Đà Rằng bồi lên. Lúa mỗi ngày tốt hơn, cho nên đồng Tuy Hòa được coi là «Vựa lúa Liên Khu Năm ».Trong mỗi năm trường kỳ của hai cuộc kháng chiến quân và dân khu 5 có đủ lương thực đánh đế quốc xâm lược nhờ vào vựa lúa đồng Tuy Hòa, nhưng thật ra nhờ sự dẫn thủy nhập điền đưa nước vào ruộng của đập Đồng Cam.
     Mấy năm gần đây công trình xuống cấp nhiều và được lần lượt tu bổ hệ thống kênh mương. Chính quyền đã thiết lập công sở, nhà truyền thống, để cán bộ nhân viên có nơi làm việc cư trú. Tại đập Đồng Cam có miếu thờ 52 dân phu tử nạn khi xây dựng đập vào năm 1930 và miếu Sơn thần trên đỉnh đồi cạnh đập Đồng Cam. Đây là miếu Sơn thần duy nhất ngày nay còn tồn lại tại Phú Yên.
     Nơi đây, phong cảnh rất đẹp du khách xa gần thường đến tham quan có đề lại thơ phú.
     Và kỷ niệm in sâu vào lòng người Phú Yên những năm kháng chiến đó là năm 1947, giặc Pháp đặt mìn phá hỏng cổng xả cát bờ Nam và cầu máng Quy Hậu. Năm 1952 giặc Pháp ném bom phá cầu mán Đồng Bò và ngày 6-6-1952, phá cầu mán Suối Cái. Hệ thống thủy nông Đồng Cam bị phá hủy chính quyền tỉnh huy động hàng vạn dân công khẩn trươ,ng đắp đập cứu đồng.
Nhà thơ Nguyên Hồ cổ vũ dân công thi đau thực hiện công việc trên. Để tránh máy bay, dân công phải làm ban đêm, đèn đuốc được thắp sáng rực.
     Tác giả đã sáng tác tại chỗ những câu ca dao :     Nguyên Hồ lại còn sáng tác những câu mang tính chất trữ tình khích lệ trai gái.     Đập Suối Cái hoàn thành, trời mưa nước chảy theo mương về đồng. Nguyên Hồ viết :